TÜRK KÜLTÜRLERİ ve MERKEZLERİ
1 – ANAV / ANAU KÜLTÜRÜ
2 – AFANASYEVO KÜLTÜRÜ
3 – ANDRONOVO KÜLTÜRÜ 4 – KARASUG KÜLTÜRÜ
5 – TAGAR KÜLTÜRÜ
—————————–
1 – ANAV KÜLTÜRÜ
( mö ler 9000 ler )
—————————–
Anav, Batı Türkistan’da Aşkabad’ın / Türkmenistan yakınında bulunan küçük bir kenttir.
Anav Kültürü, adını bu küçük Anav kentinden alır.
Anav’da yapılan kazılarda, mö 9000 yıllarına değin uzanan kalıntılar bulunmuştur.
Orta Asya’nın en eski kültürü, Anav Kültürü’dür.
Bu kültür Pamir dağlarında Ötügen’e uzanır .
Bu dönem insanlarının tarım ve hayvancılıkla uğraştıkları, dokuma, seramik, madenden araçlar ve süs eşyaları yaptıkları anlaşılmıştır.
Anav insanları koyun, keçi, sığır, deve, köpek gibi hayvanları da besliyorlardı.
Anav Kültürü, kimi Türk bilimciler tarafından Proto Türk / Ön Türkler, İlk Türkler kültürü ile ilişkili olarak kabul edilir.
Anav kalıntılarında ele geçen yakılmış cesetlerin kafataslarının brakisefal / kısa kafalı olmasını da -Anav’ın Ön – Türk’lerle olan ilgisini belirtmek gerekir.
—————————————
2 – AFANASYEVO KÜLTÜRÜ
( mö 2500 / mö 1700 )
—————————————
Afanasyevo Kültürü, Altay-Sayan dağlarının kuzeybatısındaki bozkırlarda gelişmiştir.
Afanasyevo Kültürü’nü yaratan insanlar avcı ve savaşçı bir topluluktu.
At ve deve gibi hayvanları evcilleştirmişlerdi. Koyun besliyorlar, bakırı kullanmasını biliyorlardı.
Altaylar’da gelişen bu kültür, geniş bir bölgeyi etkileyerek Orta Asya Uygarlığı’nın temelini oluşturmuştur.
Afanasyevo Kültürü, MÖ 2500 ile MÖ 1700 yılları arasında varlığını sürdürmüştür.
Çakmak taşından ok uçları, kemik iğneler ve ilk bakır bizler, bıçaklar, bakır tellerden yapılmış küpeler, türlü biçimdeki süs eşyaları ile maden işleme araçları da ele geçirilmiştir.
Bu kültür, gerçekte Cilalı Taş / neolitik çağından , Bakır-Taş / kalkolitik çağına geçişi temsil eder.
Asya’da ilk At kalıntıları da Afanasyevo Kültürü ile onun bir gelişmesi ve devamı olan Andronovo Kültürü’nde görülmektedir.
Afanasyevo-Andronovo kültür çevresi içinde yer alan Kapanda-yüs bölgesinde, MÖ 3. binin sonlarına ait mezarlardan, ağızlarında demir gem izleri taşıyan at iskeletleri bulunmuştur.
—————————————-
3 – ANDRONOVO KÜLTÜRÜ
( mö 1700 / mö 1200 )
—————————————-
Adını Yukarı Yenisey’deki Andronovo sitesinden alan Andronovo Kültürü, MÖ 1700-1200 yılları arasında Minusinsk ve Altaylar’dan , Ural dağları ile Hazar denizinin kuzeydoğusuna kadar yayılmış olup Afanasyevo Kültürü’nün daha gelişmiş biçimidir.
Bu kültürde at, binek ve yük hayvanı olarak kullanıllıyordu. Yeşim taşından süs eşyaları yapılıyor, bakırın üzeri altınla kaplanıyordu. Sofra, savaş ve süs araçları, hayvan figürlü kaplar dikkat çekici güzellikteydi. Bunlar tunçtan ve altından yapılmıştı. Bu kültür, daha sonraları Batı Türkistan ile Altay dolaylarına kadar yayılmıştır.
—
Andronovo Kültür sahası / Altay-Sayan dağlarının güneybatı düzlükleri , Türk Bozkır Kültürü’nün geliştiği bölgedir.
Afanasyevo Kültürü ile onun devamı olan Andronovo kültürünü yaratan insanlar, Türk’lerin ilk ataları olarak kabul edilir / Ön – Türkler.
Ön – Türkler, konar – göçer ve savaşçı bir toplumdu.
Oluşturdukları sanatın kendine özgü nitelikleri vardı. Özellikle, Hayvan Üslûbu adı verilen, stilize edilmiş hayvan figürlerini çeşitli eşyalar üzerine uygulamışlardır.
Çizilen bu hayvan motifleri, gelişmiş bir sanatın varlığını kanıtlaması bakımından önemlidir.
Çıkan arkeolojik kalıntılardan anlaşıldığına göre, Andronovo Kültürü vaktinde Altaylar’da güçlü ve zengin bir toplum yaşamı vardı. Tunç ve altın eşyalar ilk kez bu kültürde görülmüştür. Andronovo insanları, at ve koyunun yanında deve ve sığır gibi hayvanları beslemeyi de biliyorlardı.
—
MÖ 1700 tarihinden başlayarak Orta Asya’da göçebe ve savaşçı bir kavime ilişkin kültür yavaş yavaş egemen olmağa başlar ve Andronovo Irkı iki yüzyıl içinde Altaylar ile Tanrı dağlarını kaplar.
Andronovo İnsanı diye adlandırılan bu ırk, Türk ırkının proto / Ön tipini oluşturur. Brakisefal / kısa kafalı beyaz ve savaşçı bir ırk olan Andronovo Irkı’nın / Türk Irkının – Rus arkeologlarının son saptamalarına göre özellikleri şöyle idi:
—
Koyu renkli saç, buğday ten, brakisefal kafa, orta boy, değirmi yüz, hafif çekimsi / badem göz.
Mezarları Kurgan / tepe şeklinde .
Taştan inşa edilmiş yapıları , kaşıkları , ok uçları , kemik iğneleri , tek parça kabzalı / saplı hançerleri ve baltaları , delikli ok uçları , inci ve küpe benzeri süs eşyaları baş yapıtlarıydı.
Sibiryada altın eserlere de ilk defa bu dönemde raslanmaktadır.
Andronovo döneminde, Altaylar’da kuvvetli ve zengin bir topluluk hayatı vardı.
Bakır ve bronz eserlerin üzeri tümüyle ya da kısmen altın plakalarla kaplanıyordu.
Altaylılar, zanaat geleneklerinde epeyce tutucu idiler. Nitekim bu çağdaki çanak çömlek biçimlerinde halen Afanasyevo döneminin tesirleri sürmekteydi. mezar gelenekleri de aynıydı. Altaylar’da ırkların değişmemesi, bu korumacılığa olanak tanımıştır.
—
Bu kültürün taştan inşa edilmiş kaşıkları, ok uçları, kemik iğneleri, tek parça kabzalı hançerleri ve baltaları, delikli ok uçları, inci ve küpe benzeri süs eşyaları başlıca yapıtlarıydı.
Sibirya’da altın eserlere de ilk defa bu sürede rastlanmaktadır.
Artık bu çağda at, sığır, koyun benzeri evcil hayvanların yakınında deve de yer almaktaydı. Bu dönemde at, binek ve yük hayvanı olması yanında , eti yenilen bir hayvan olarak da önem taşıyordu.
—
Asya’da ilk at kalıntıları afanasyevo kültürü ile onun bir gelişmesi ve devamı meydana gelen Andronovo Kültürü’nde görülmektedir. Afanasyevo-Andronovo Kültür etrafı arasında bulunan Kapanda / yüs kısmında , MÖ 3. binin sonlarına ilişkin mezarlardan, ağızlarında demir gem izleri taşıyan at iskeletleri bulunmuştur.
—
Andronovo döneminde Türk zanaat tarihi bakımından en önemli meydana gelen öğe , madenciliğin büyük bir gelişim göstermesidir.
Bu dönemde bakır, demir, altın ve kalay farklı eşyalarda, bilhassa zanaat eserlerinde kullanılmıştır.
Özellikle Kök Türk devrinde Altay’ın Demircileri olarak tanınacak Türkler için epeyce önemlidir .
—
Altay bulguları / buluntuları ;
1 – mö 3. binin başlarından , Kalma Kuyum ve Kurot Kurganlarından
2 – mö 3. binin ortalarından Kalma Kurganlardan
3 – Karasug çağı / mö 1300 – mö 700 de ki Kurganlarından / tepe mezarlardan elde edilmiştir.
———————————–
4 – KARASUG KÜLTÜRÜ
( mö 700
———————————–
Andronovo Kültürü’nün devam ettiği sırada Kögmen dağları, Uluğ Kem, Kemçik, Abakan, İrtiş ve Kem/Yenisey nehirleri çevresinde, yani Afanasyevo ve Andronovo Kültürleri gibi aynı bölgede, Minusinsk’te Karasug Kültürü ortaya çıktı.
—
Karasug Kültürü MÖ 700 yıllarından başlayarak Sibirya bölgesine, Baykallar’a, Moğolistan ve Yedisu havzalarına yayılmıştır.
Yenisey nehrinin kollarından biri olan Karasuk ırmağından adını alan Karasug Kültürü döneminde demir işlenmeğe başlandı. Demir Avrupa, Çin ve Hindistan’da ancak yüzyıllar sonra kullanılmıştır.
Karasug Kültürü’nde insanlar keçeden çadırlarda yaşıyorlar, dört tekerlekli arabalar kullanıyorlardı.
Taşlar üzerine yapılmış resimlerde arabalı çadırlar görülüyordu. Bu kültüre bağlı / sahip olanlar at, deve, koyun ve sığır besliyor, onların yünlerinden kumaş dokuyor, giysi dikiyorlardı.
—
Yeni yapılan ölçümlere göre, Karasug Kültürü’ne ait kafatasları brakisefal / kısa kafalı yapıdaydı.
Karasug Kültürü, kendisine ait antropolojik / insan tiplerin bulunduğu alanlardan çok daha geniş bir bölgeye yayılmıştı. Bu kültür, Andronovo Kültürü’nün birçok özelliğini sürdürmüş olup kendisinden sonraki Tagar Kültürü’nde de derin izler bırakmıştır.
Kaplar üzerine süslemeler .
—
Karasug Kültürü’nün yayıldığı bölgelerde, örneğin Yenisey kaya resimlerinde, Kem vadisinin batısı, Sibirya, Çungarya, Kögmen vb. bölgelerde görülen Tagar ve Taştık kaya resimlerinde Türkler’in Atalarına ilişkin pek çok kalıntı / bulgu bulunmaktadır.
——————————————–
5 – TAGAR / TAŞTIK KÜLTÜRÜ
( mö. 700 / mö. 100 )
——————————————–
Bu kültür Kögmen dağları, Kem, Kemçik, Uluğ-Kem , yukarı Yenisey / Minusk bölgesinde ve Rusya federasyonunun Hakasya özerk cumhuriyeti içinde Abakan / Akaban ırmakları çevresinde yapılan arkeolojik kazılar sonucunda ortaya çıkmış orta Asya’daki en gelişmiş Türk kültürüdür.
Bulunan kalıntılar, Karasuk kültürü’nün devamı niteliğini taşımaktadır.
Proto Türk / ön – Türk döneminin önemli kültürlerinden biri olan Tagar Kültürü, üç devre gösterir:
1.Tagar ( mö. 6-5. Yüzyıl )
2.Tagar ( mö. 4-3 yüzyıl )
3.Tagar ( mö. 2-1. Yüzyıl )
Tagar çağında kurganların yakınlarına oldukça büyük taşlar dikilmekteydi. Bu büyük mezar taşlarının üzerlerine de resimler çizilmekteydi. Bu kültüre bağlı ilk merkezler Krasnoyarsk’ta, Minusinsk yakınında ve Yenisey ırmağındaki Tagar Adası’nda saptanmıştır.
Özellikleri :
1 – Tagar kültürüne ait kurganlar.
Ön -Türk dönemi kültürlerinin en gelişmiş örnekleri Tagar ve Taştık kültürlerinde saptanmıştır.
Tunçtan yapılmış iki yanı keskin bıçaklar ve hançerler, ok uçları, saplı aynalar, bilezikler, küpeler, taraklar ve üç ayaklı süslü kazanlar, tunçtan yapılmış heykeller ve bu eşyalarının bir bölümünün üzerine işlenmiş olan Ön – Türk sanatının özünü oluşturan hayvan tasvirleri Türk kültürünün kendine ait tarzını yansıtmaktadır.
2 – Tagar kültürüne ait petroglif.
( Taş üzerine oyma yazı ve resimler )
Tagar ve Taştık bölgelerinde otağ biçiminde ağaçtan yapılmış sabit konutlar vardır. Bu evler, ağaç kütüklerinden, silindirik veya dört köşe olacak şekilde üst üste yığılarak yapılmıştır.
Tavanlar eğilmiş ağaç dallarıyla ” kubbe ” biçiminde kapatılmıştır.
Çadırlarda olduğu gibi, bu evlerinde orta yerlerinde ‘’ OCAK ‘’ , tepesinde ise duman deliği ‘’ TÜĞÜNÜK ‘’ vardır.
Bu ahşap evler topluluğunun çevresi, ağaç kütükleri ve dallarından yapılan bir duvarla çevrilmiştir. Bu duvar kuş tüyleri ve balçık çamurla sıvanarak sağlamlaştırılmıştır.
Bu bölgede kayalara yapılan resimlerde ve eşyaların üstünde dağ keçisi, geyik, at, kurt, boğa, kaplan, pars ve yırtıcı kuş tasvirleri bulunmaktadır.
Türklerin Ataları olan Proto / Ön – Türkler bilinen çağlardan beri Abakan bozkırlarından İdil ve Ceyhun Nehirinin ilerisine kadar olan bütün Asya topraklarını yurt edinmişlerdir.
Hayvan anlatılışının artık gelişmiş bir biçim aldığı bu devirde, mezarlardan çeşitli araçlar, at koşum takımları, keramikler çıkarılmıştır.
Tagar Kültürü’ndekine benzer eserlere Çin’den Karadeniz’in kuzeyine kadar olan çok geniş bir bölgede rastlanıyordu.
Tagar Kültürü’ne ait son devir mezarlarından çıkarılan kültür unsurları arasında bayrak direklerinin tepesine takılan dağ keçisi yontuları bulunmuştur. Bazen bu dağ tekesinin altında, üzerinde çıngıraklar ya da daha küçük dağ tekesi yontucukları bulunan tunç çemberler de görülmektedir.
Karasug Kültürü’nün yayıldığı bölgelerde, mesela Yenisey kaya resimlerinde, Kem vadisinin batısı, Sibirya, Çungarya, Kögmen vb bölgelerde görülen Tagar ve Taştık kaya resimlerinde Türkler’in atalarına ilişkin pek çok şey bulunmaktadır.
KAYNAKÇA
Prof dr. Ahmet Taşağıl
Lev Nikolayeviç Gumilev
Günay Türkeş , Umay (2007) (Türkçe). Türklerin Tarihi Geçmişten Geleceğe. Ankara: Akçağ Yayınları.
Şevket Koçsoy , (Türkçe). Türk Tarihi Kronolojisi.
Salim Koca , (2002) (Türkçe). Türklerin Göçleri ve Yayılmaları. Ankara.
İdris Kulaçoğlu . 25.1.2019 19:00 çalışma odam .
İdris'in Otağı 