Karahanlı Devleti
( 840 / 1212 )
———————
Karahanlılar sözcüğü , batılı doğu bilimciler tarafından, bu sülalenin ” kara “
unvanını çok kullanmaları sebebiyle verilmiştir.
( KARA : Doğu Türkçesinde , kuzey yönünü işaret etmesinin yanında, büyüklük ,
kuvvetli , yükseklik , soylu bir aileden gelmeyen anlamındadır. )
Kara sözcüğü , eski Orta Asya Türk tarihinde geçen Kara Türgişler, Kara Kıtaylar ,
Kara Budun , Sarı Türgişler , Sarı Türkler , Sarı Uygurlar gibi topluluk adlarının
da kökenidir.
—–
Karahan Devlet başkanları , Kara, Kadir, Buğra, Arslan, Han, İlig gibi unvanlar
kullanmışlar ve Karahan’lılar Devleti, devrin İslam kaynaklarında
El-Hakaniye , El-Haniye , Al-i Afrasiyab , Mülük-i Türkistan, Ali Hakan , Alp – ilig
Hanlar, Arslan – Buğra Hanlar gibi isimlerle anılmaktadır .
İslam öncesi Türk devletlerindeki kut ve veraset anlayışını devam ettirmişlerdir.
—
( İlig / İlek : Devlete, millete sahip çıkan demektir.
İllig : Devletli .
Kut : Eski Türklerde , Hakanın Tanrı tarafından gönderilmesi inancı.
Veraset : Kalıtım . Bırakıtta hak sahibi olmak . ) İ.K
—–
Karahanlı Devleti 840-1212 tarihleri arasında ( 372 yıl ) , Türkistan ve
Maveraünnehir’de egemenlik kuran Orta Asya’daki ilk Müslüman Türk
devletidir.
Tarihteki ilk Müslüman Türk devleti ise Volga Nehri havzasında kurulmuş olan
İtil Ön Bulgarlarıdır.
( 7 – 10 yy . 922 yılında, Alamuş Han’ın / Almuş, Almas, Almış hükümdarlığı
sırasında İslam’a geçmişlerdir. )
Halkı Türk olmayıp, hükümdarı Türk olan ilk müslüman devlet ise Ahmed b.
Tolun’un 868 de Mısır’da kurduğu Tolunoğulları Devletidir.
—–
Maveraünnehir / nehrin öte tarafında bulunan , anlamındadır.
Orta Asya Bölgesinde Ceyhun ile Seyhun Nehirleri arasında kalan bölgede
bulunur. Özbekistan, Tacikistan, Kazakistan ve Kırgızistan topraklarının bir kısmı
bu bölgeyi içine almaktadır.
( Ülkenin merkez toprakları Yedi su ile Kaşgar arasıdır. )
—–
KARAHAN’LILAR , Karluk, Çiğil, Yağma ve diğer Türk boylarından meydana gelir.
Karahanlılar Devleti, 840 senesinde Uygur Devleti’nin, Kırgız’lar tarafından
yıkılmasıyla, Orta Asya bozkırlarında, Batı Türkistan da Bilge Kül Kadir Han
tarafından kuruldu.
—–
Başkentler :
* Doğu Karahanlılarda :
Balasagun / Kuz – Orda / Ordu ( 840 – 934 )
Kaşgar / ( 934 – 1041)
* Batı Karahan’lılarda :
Özkent , sonra Semerkant .
Dili : Türkçe’nin Hakaniye lehçesi .
Dini : Tengri inancı / 840 – 934 . İslam 934 – 1212 .
—–
Satuk Buğra Han zamanın da İslamiyet’i kabul ettiler. Satuk Buğra Han, bu
nedenle El-Mücahit / kutsal ülkü / yol gösteren ilke uğruna savaşan – Alperen
ve El-Gazi / savaştan başarı ile çıkan unvanları ile anılmıştır.
Onun kişiliği , İslam’a girişi ve İslam’ı yaymak için yaptığı faaliyetleri / etkinlikleri
anlatan “ Tezkire-i / yazıcı Satuk Buğra Han ” isimli eser menkıbe tarzında /
şeklinde olup Müslüman Türk destanlarının en önemlilerinden biridir.
( Menkıbe : Olağanüstü olaylarla ilgili anlatı. ) İ.K
—–
Devletin en parlak zamanı, Yusuf Kadir Han zamanıdır.
Yusuf Kadir Han’ın ölümünden sonra 1042 de devlet Doğu ve Batı olmak üzere
ikiye ayrıldı.
—–
Doğu Karahanlılara 1130 da Karahitay’lar, Batı Karahanlılara ise 1212 de
Harzemşah’lar son vermiştir.
—–
Bilge Kül Kadir Han, Maveraünnehir’i almak isteyen Samaniler Devleti ile
uğraştı. Karahanlı’lar’ın başlangıç dönemi, ilmi yönden pek açık değildir.
Bilge Kül Kadir Han’dan sonra, iki oğlundan Bazır / Bazir Arslan Han,
Balasagun’da / Kuz – Ordu ‘ da büyük Kağan olarak, Oğulçak / Oğulcak
Kadir Han ise, Ortak Kağan olarak Talas / Taraz’da devleti idare ettiler.
( Taraz : Evliya Ata )
—–
Oğulçak Kadir Han, Samani hükümdarı İsmail bin Ahmed ile devamlı uğraştı.
Samaniler, 883 yılında Taraz’da devleti ele geçirince, Oğulçak, Kaşgar’ı merkez
yapıp, Samani egemenliğinde ki bölgelere akınlara başladı. Bu akınlar sırasında
Oğulçak Kadir Han’ın yeğeni Satuk, Karahan’lılara sığınan, Ebu Nasır adlı Samani
şehzadesi ve Müslüman din adamları ile tanışarak İslam dinini kabul etti.
—–
Müslüman olunca Abdülkerim adını alan Satuk Buğra Han, doğudaki amcasına
karşı uğraşında , Müslüman gönüllülerden de faydalandı. Abdülkerim Satuk
Buğra Han, 995 senesinde yaşama gözlerini kapayınca Artuç’a defnedildi.
Yerine oğlu Musa hükümdar oldu. Onun çok kısa sürdüğü anlaşılan
saltanatından sonra hükümdar olan kardeşi Baytaş Arslan Han, doğu Kağanı
Arslan Han’ı yenerek , sülalenin bu kolunu ortadan kaldırdı ve bütün
Karahanlıları birleştirdi.
—–
Baytaş’tan sonra, oğlu Ebü’l-Hasan Ali hükümdar oldu.
Bu dönemde devletin batı kısmını kardeşi Buğra Han Harun idare ediyordu.
Buğra Han, 990 yılında İsbicab’ı zaptedip, 992 senesinde Samanilerin merkezi
Buhara’ya girdi. Böylece Horasan ve Maveraünnehir, Karahanlıların eline geçti.
Şihabüddevle ve Zahirüdda’va gibi İslami unvanlar kullanan Buğra Han, Kaşgar’a
dönerken 996 yılında yaşama gözlerini yumdu.
Yerine Ahmed bin Ali geçti. Halife tarafından tanınan ilk Karahanlı hükümdarı
Ahmed Han’dır.
—–
Ahmed Han zamanında, Samaniler ve onlara bağlı devletçiklerle Karahanlı
ilişkilerini , devletin batı kısmını idare eden İlig Han unvanlı Nasır bin Ali
sağlıyordu.
Özkent’te oturan Nasır, 996 senesinde Samani kumandanlarından Faik’in
isteklendirmesiyle bu ülke topraklarına sefer düzenledi.
Gazne hakimi Sebük Tekin’in / 977–997 yılları arasında hüküm süren Gazne
Devleti sultanı. aracılığı ile bu iki devlet, antlaşma yaptı.
Bu antlaşmaya göre Samaniler, Seyhun sahasını Katvan çölüne kadar
Karahanlılara bırakıyor, Faik de Semerkant valisi oluyordu.
—–
Nasır, 999 senesinde Buhara’yı zaptederek, Samani hanedanını Özkent’e
götürdü. Nasır Han, Gazneli Mahmud ile anlaşınca, Ceyhun nehri iki devlet
arasında sınır kesildi.
(Mahmud Gaznevi veya Gazneli Mahmud, 998-1030 yılları arasında Gazne
Devleti’nin hükümdarı. )
—–
Mahmud Han, aralarındaki dostluğu güçlendirmek için Nasır’ın kızı ile evlendi.
Nasır, Samanilerin bütün mirasına konmak ve Horasan’ı ele geçirmek istiyordu.
Bu yüzden Gazneli Mahmud’un Hindistan seferinden faydalanarak iki koldan
Horasan’a girdi ise de yenildi.
—–
Hanedan ‘dan Hotan egemeni Yusuf Kadir Han’dan yardımcı kuvvet alıp,
Gazneliler’e karşı yeniden askeri harekata geçti.
1006 senesi Ocak ayının beşinde, Sultan Mahmud’a mağlup oldu / yenildi. Bu
başarısızlık, Karahanlılar arasında aile kavgalarına yol açtı.
—–
Nasır, bağımsızlığını ilan etmek istedi. Nasır’a karşı, Büyük Kağan Ahmed Han,
Gazneli Mahmud’a başvurduysa da, Nasır bin Ali, 1013 yılında yaşama gözlerini
yumdu..
Yerine, Arslan İlig unvanıyla, kardeşi Mensur bin Ali geçti.
Büyük Kağan Ahmed Arslan Han’ın hastalığında, kendisini büyük Kağan ilan
eden Mensur Han, kardeşi Muhammed’e de Arslan İlig unvanını verdi.
—–
Ahmed Arslan Han, Ortak Kağan Yusuf Kadir Han ve Ali Tigin ile birlik olup,
hanedanlık kavgasına son vermek için harekete geçti. Ali Tigin, Mensur’a esir
düştü. Yedisu bölgesine yapılan seferde düşmana karşı, hasta yatağında uğraş
veren Arslan Han, Balasagun’a sekiz günlük mesafede, yüz bin çadırdan fazla
konar – göçeri mağlup etti. Turfan’a kadar takip ederek ülkesini korudu. Ahmed
Han, bu seferden dönüşünde 1017’de yaşama gözlerini yumdu.
—–
Ahmed Han’dan sonra büyük Kağan olan Mensur Arslan Han ise, 1024
senesinde kendi isteği ile saltanatı Yusuf Kadir Han’a bıraktı.
—–
Bu sırada Selçuklular’dan yardım alan Ali Tigin, Buhara’yı ele geçirdi.
Yusuf Kadir Han’a karşı, kardeşleri Ahmed ve Ali birleştiler.
2. Ahmed, kendisini 1014 de Muizüddevle lakabıyla büyük Kağan ilan etti.
Kardeşi Ali ise, Arslan İlig oldu.
—–
2. Ahmed Arslan Han ;
Balasagun, Hocend, Ahsikas, Fergana ve Özkent’e hakim / egemen oldu. Yusuf
Kadir Han, Gazneli Mahmud ile görüştü. İki Müslüman Türk devleti arasında
dostluk bağları, evlenme yoluyla da kuvvetlendirildi. Bu görüşmede,
Karahanlıları ilgilendiren sorunların yanısıra, Arslan bin Selçuk ve emrindeki
Oğuz’ların da Horasan’a gönderilmeleri konusunda karara vardılar.
—–
Sultan Mahmud, bir fırsatını bulup, Arslan bin Selçuk’u yakalattı ve Hindistan’da
Kalincar kalesine hapsettirdi. Bu sırada Ali Tigin, bozkırlara kaçtı ve Mahmud’un
ülkesine dönmesi üzerine tekrar Buhara ve Semerkand’a egemen oldu.
Yusuf Kadir Han’ın 1032 yılında yaşama gözlerini yummasıyla , oğulları
Süleyman, Arslan Han . Muhammed de Buğra Han unvanlarıyla, devletin
idaresini ele aldılar. Bu sırada Ali Tigin de Maveraünnehir’de kendisini Tavgaç
Kara Buğra Hakan ilan etti.
—–
Karahanlı hanedanı arasında kıyasıya devam eden uğraş sonucunda, 1042
yılında ülke kesin olarak ikiye ayrıldı.
—–
Nasır bin Ali’nin oğullarından Muhammed Arslan, Kara Hakanlık yöresinde
Büyük Kağan. İbrahim de Tavgaç Buğra Kara Hakan unvanını alarak, Batı
Karahanlılar devletini meydana getirdiler.
Yusuf Kadir Han’ın oğulları da, Doğu Karahanlı Devletini idare ettiler.
——————————–
Doğu Karahanlılar Devleti
——————————–
Karahanlı Devleti ikiye ayrılınca, Büyük Kağan unvanıyla, Şerefüddevle lakaplı
Ebu Şüca Süleyman bin Yusuf, merkezi Balasagun ve Kaşgar’ı kendine bırakıp,
kardeşlerinden Buğra Han Muhammed’e, Taraz ile İsficab’ı, Mahmud’a ise
Arslan Tigin unvanıyla ülkenin doğusunu verdi.
—–
1043 yılında yapılan aile toplantısında ayrıca, eski Büyük Kağan 2. Ahmed Han’a
da Maveraünnehir, mülk / toprak olarak verildi. Fergana’nın bir kısmı
zaptedilerek / ele geçirilerek , Bulgar ile Balasagun arasında yaşayan, on bin
çadırdan meydana gelen Türk’ler, 1043 senesi güzünde, topluca İslamiyet’i
kabul etti.
—–
İslam dininin esaslarına sıkıca bağlı, adil bir hükümdar olan Süleyman Han, ilim
aşığı ve alimlerin / bilginlerin koruyucusuydu.
—–
1056 da kardeşi Ortak Kağan Buğra Han, Büyük Kağan Süleyman Han’la
anlaşmazlığa düştü. Muhammed Han, Süleyman Han’ı hapsettirip, büyük
Kağanlığını ilan etti. On beş ay hükümdarlık yapan Muhammed Han, yerini
büyük oğlu Hüseyin’e bıraktı.
—–
Hüseyin Han’ı, kardeşi İbrahim tahttan indirtip, 1057 de Büyük Kağan oldu.
İbrahim Han, 1059 da, hanedandan Yınal Tegin tarafından öldürülünce, Tuğrul
Kara Han unvanlı Mahmud bin Yusuf başa geçti.
Mahmud Han / 1059-1074, Ortak Kağan Tabgaç Buğra Kara Han ve Hasan bin
Süleyman, kaybedilen toprakları geri almak için harekete geçtiler.
1068 yılında iki taraf arasında yapılan antlaşma ile, Seyhun sınır kabul edilerek
, Fergana, Doğu Karahanlılara bırakıldı.
1074 de Mahmud Han’ın yerine, oğlu Ömer geçti ise de, ancak iki ay
hükümdarlık yapabildi.
Büyük Kağan olan Buğra Han Hasan bin Süleyman (1074-1103) devrinin ilk
yıllarında; Buge Budraç kumandasındaki Yabaku ve Basmillerin de aynı safta
olduğu yedi yüz bin düşmana karşı, Ömer bin Mahmud kumandasındaki kırk
bin Müslüman askeriyle, büyük bir zafer kazanıldı.
—–
Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah 1072 /1092 , 1082 de Maveraünnehir’i
ele geçirip Özkent’e gelince, Doğu Karahanlı hükümdarı Hasan Han, onun
egemenliğini tanıdı.
—–
Hasan Han’dan sonra oğlu Ahmed 1103 / 1128 , hükümdar olup, Abbasi
Halifeliği ile ilişkilerde bulundu. Halife Mustahzırbillah 1094 / 1118 , Ahmed
Han’ın istediği beratı / ünvanı verip, ona ” Nuruddevle / Devletin aydınlığı “
demiştir.
—–
1128 de Karahıtayları, Kaşgar kenti yakınlarında mağlup eden / yenen Ahmed
Han, onların batıya doğru ilerlemelerini durdurdu.
—–
Ahmed Han’dan sonra 1128’de hükümdar olan oğlu İbrahim, Karahıtay’lardan
yardım alarak, rakiplerini yendi. Karahıtaylar, 2. İbrahim Han 1128 / 1158 ,
devrinde Balasagun’u zaptedince / ele geçirince merkez Kaşgar’a taşındı.
Karahıtaylar, kendilerine isyan eden Karluklar’ın üzerine onu gönderdi.
1158 de , öldürülen 2. İbrahim Han’ın yerine oğlu Arslan Han ünvanlı
Muhammed ve sonra da torunu Ebü’l-Muzaffer Yusuf geçti.
Yusuf Han, 1205 de vefat ettiği / yaşama gözlerini yumduğu sırada, oğlu Ebü’l-
Feth Muhammed, Karahıtay’lı Kür Han’ın yanında rehin bulunuyordu. Nayman
Devleti kurucusu Küçlük tarafından 1207 de kurtarılan Ebü’l-Feth Muhammed,
daha sonra Kaşgar’a gönderildi. Ancak, Kaşgar’a varmadan, şehirdeki beyler
tarafından yolda öldürüldü 1211 . Bu durum, Küçlük’ün, Karahanlı merkezini
işgal edip/ zorla ele geçirip katliam yaptırmasına sebep oldu.
—–
Hanedanlık içi uğraş sonucunda bölünen Doğu Karahanlılar, Moğol
Naymanlarca ele geçirilince , egemenliklerine son verildi. Böylece Türk
milletine ve İslam’a büyük hizmetleri olan Doğu Karahanlılar Devleti, tarihe
karıştı.
——————————-
Batı Karahanlılar Devleti
——————————-
Karahanlı Devleti ikiye bölününce, Batı Karahanlı Hanlığı, Maveraünehir ve
Hocend’e kadar batı Fergana’yı içine almaktaydı. Büyük Kağanın merkezi,
önceleri Özkent, sonraları Semerkand oldu.
—–
Bu devletin ilk hükümdarı I. Muhammed Han, 1052 senesinde vefat edince
yerine kardeşi Ortak Kağan İzzü’l-umma Ebu İshak İbrahim Tavgaç Han geçti.
—–
** TAVGAÇ İBRAHİM HAN , Doğu Karahanlılardan Şaş, İlak gibi sınır şehirleri
ile Fergana’nın bir kısmını aldı.
* İbrahim Han, alim / bilgin olup, iyi bir hükümdardı.
* Devletin idaresi için lüzumlu / gerekli kanunları hazırladı , hırsızları tamamen
ortadan kaldırdı.
* Toplumun yararlarını koruyup, piyasayı düzeltti.
* Alimlerin sohbetinde bulunup onların olurunu almadan kanun koymadı.
İbrahim Han, Ortak Kağanken, devlet aleyhinde etkinliklerde bulunan
İsmailileri, dahice bir siyasetle ortadan kaldırdı.
—–
İbrahim Han’dan sonra, oğlu Şemsü’l-Mülk Nasr hükümdar oldu. Şaş ve Tünhas
egemeni Şuayb, yeni hükümdara isyan etti. Nasr Han, bu isyanı bastırdı. Bu
karışıklıktan faydalanan Doğu Karahan’lılar, İbrahim Han’ın zaptettiği yerleri geri
almaya çalıştılar ise de, bu uğraşta bir antlaşma ile sona erdi.
Birinci Nasr Han, Selçuklular tarafından zaptedilen / ele geçirilen yerlerin
alınması için bir hareket başlattı. Melikşah’ın Semerkand’a gelmesiyle sulh /
barış yapılıp, akrabalık oluşturularak sorunlar çözümlendi .
Birinci Nasr Han da;
* Alimlere saygılı idi.
* İlim / bilim merkezleri inşa ettirdi.
* Ticaretin gelişmesi için sosyal hayatın bütün gerekli kurumlarını içine alan iki
ribat / han – tekke yaptırdı.
—–
1080 senesinde Nasr’ın ölümü üzerine, oğlu Ebu Şüca Hızır hükümdar oldu.
—–
Hızır Han’ın saltanatı bir yıl kadar sürdü.
Yerine geçen Ahmed Han devrinde bilginler ile hükümdar arasında bir
anlaşmazlık oldu.
Bu sırada, Selçuklu Sultanı Melikşah, önce Buhara’yı sonra da Semerkand’ı ele
geçirdi ve Ahmed Han’ı Özkent’de esir alıp İsfahan’a götürdü. Bunun sonucu,
Karahanlı ordusunun temelini oluşturan Çiğil Türk’lerinin kumandanı Yakub bin
Süleyman, Semerkand’a çağrılıp hükümdar ilan edilerek, Selçuk’lulara karşı bir
ayaklanma başlatıldı.
Bunun üzerine Melikşah, ikinci defa Semerkand seferine çıktı. Bu sefer sonunda
Karahanlı devleti, Selçuklulara bağlandı. Karahanlı devlet adamları, Mesud bin
Muhammed’i hükümdarlığa getirdi.
—–
Birinci Mesud’un hükümdarlığı devrine ait bir bilgi yoktur.
Mesud Han’dan sonra, Selçuklu sultanı Berkyaruk, arka arkaya üç hükümdar
atadı.
Bunlardan üçücüsü olan Cebrail Han, Selçuklu şehzadeleri arasındaki saltanat
kavgalarından faydalanarak, Horasan’ı ele geçirmek istedi. Bu sırada Horasan
valisi olan Sencer, Tirmiz şehri için yapılan savaşı kazandı ve Cebrail Han’ı esir
alıp, 1102’de idam ettirdi.
Bu zaferden sonra Sultan Sencer, Maveraünnehir’i yeniden örgütledi.
Karahanlı sülalesinden olup, Selçuklu sarayında büyüyen yeğeni Muhammed
bin Süleyman’ı Arslan Han unvanıyla Semerkand’da büyük Kağan ilan etti.
—–
Dayısı Sultan Sencer’in yardımıyla isyanları bastıran 2. Muhammed Han,
düşmanlarına karşı seferler düzenledi. 2. Muhamed Han, saltanatının son
zamanlarında felç oldu.
Çıkan iç isyanları bastırmak için Selçuk’lulardan yardım istedi.
Fakat yardım gelmeden isyanı bastırınca, Selçuklu yardımını geri çevirdi.
Bu durum, Sultan Sencer’i kızdırdı. 1130 senesinde Semerkand’a gelen Sultan
Sencer, Muhammed Han’ı Merv’e götürdü. Muhammed Han, 1132 de orada
Yaşama gözlerini yumdu.
—–
Sultan Sencer, Muhammed Han’ın ölümünden sonra Batı Karahanlı tahtına
sırasıyla ;
* Ebü’l-Meali el-Hasan bin Ali.
* Ebu Muzaffer İbrahim bin Süleyman.
* Mahmud bin Muhammed’i atadı.
2. Mahmud Han, Karahıtay’lar’la 1137 senesi yazında Hocend yakınında yaptığı
savaşı kaybedip Semerkand’a çekildi.
—–
Karluk’lar ile ülke içinde anlaşmazlık çıkıp, Sultan Sencer’den yardım isteyince,
Karluk’lar da Karahıtay’lara baş vurdu .
Sultan Sencer ve 2. Mahmud Han, 8.9.1141 tarihinde KATVAN savaşında
Karahıtay’lara yenilip, Horasan’a çekildiler. Karahıtay’lar, bütün
Maveraünnehir’i ele geçirip , Mahmud Han’ın kardeşi Ortak Kağan Tavgaç
Buğra Han İbrahim bin Muhammed’i Büyük Kağan ilan ettiler.
3. İbrahim Han, Karluklar ile anlaşmazlığa düşünce, Buhara yakınlarındaki
KALLABAZ savaşında öldürüldü.
Yerine geçen oğlu Mahmud Han, Horasan’a çekildi ve ölümüne kadar orada
kaldı.
—–
Sultan Sencer’in ölümünden sonra Oğuz’lar, 2. Mahmud Han’a hükümdarlık
önerdiler . O, önce oğlu Muhammed’i gönderdiyse de, bir süre sonra Oğuz’ların
hükümdarı oldu.
Sultan Sencer’in eski kumandanlarından Nişabur valisi Müeyyeddevle Ayaba,
1163 yılında Horasan’ı ele geçirmek arzusuyla hareket edip, 2. Mahmud Han ve
oğlu Muhammed’i esir alarak gözlerine mil çektirip hapse attırdı.
Baba-oğul, 1164 senesinde hapisteyken öldüler. 2. Mahmud ve iki oğlunun
hapiste ölümleri ile, Karahan’lılar’ın egemenliği Ali Tegin’in soyundan
gelenlere geçti.
—–
3. İbrahim Han’a ardıl olan Ali Tegin ailesinden Ali bin Hasan, Karluk’lar ile
uğraşıp , reisleri Paygu Han’ı öldürterek, onları yerleşmeye – yurtlanmaya
zorunlu kıldı ve askerlikten yasakladı.
Fakat bu hareketi isyanlara sebep oldu. Ülkedeki isyanları Buhara’daki Hanefi
alimi Muhammed bin Ömer’in vasıtasıyla yatıştıran Ali Han, 1160 senesinde
ölünce , yerine kardeşi Ebü’l-Muzaffer Mesud bin Hasan geçti.
—–
* 2. Mesud Han, iç işlerini düzene soktu.
* Sarayını alim ve şairlere açıp ilmin koruyucusu oldu.
—–
1178 yılında ölen 2. Mesud Han’ın yerine kardeşi Fergana egemeni Hüseyin bin
Hasan’ın oğlu İbrahim bin Hüseyin hükümdar oldu.
Önce Feryun’da, sonra da Semerkand’da hüküm süren IV. İbrahim Han,
Nuretüddünya ve’d-din Kılıç Tavgaç Küç Arslan Han unvanlarıyla büyük Kağan
oldu.
—–
Onun ölümüyle yerine oğlu Osman Han ,1204 senesinde büyük Kağan oldu.
Osman Han, önceden önlemini alan – her şeye hazırlıklı olan bir insandı.
Önce Karahıtay’lara bağlı olmasına rağmen, Müslüman Gur’lular’ın, Moğol’lar
tarafından yok edilmesini engellemek için çaba harcadı.
Karahıtay’lı saldırısına karşı Muhammed Harezmşah ile iyi ilişkiler kurdu.
Muhammed Harezmşah’ın kızı ile evlenip, adet olduğu için bir yıl Harezm’de
kaldı.
1211 senesinde Semerkand’a dönen Osman Han, Karahıtay’lar’ın gücünden
çekinerek onlarla bağlılık kurdu. Bu hareketi, Muhammed Harezmşah’ın
Maveraünnehir’i almasına sebep oldu. Yakalanan Osman Han, 1212 yılında
idam olundu. Osman Han’ın ölümü ile, Batı Karahanlı Devleti sona erdi.
———————–
Fergana Kağanlığı
———————–
1141 yılında Batı Karahan’lı Devleti, Karahıtay’ların ele geçirmesine uğrayınca,
Fergana’da merkezi Özkend olmak üzere ayrı bir Karahanlı devleti kuruldu.
İlk hükümdarı, Gelaleddünye ve’d-din Hüseyin bin Hasan olup, Fergana
Kağan’ları, Türkçe Tuğrul Kara Hakan unvanını taşırlardı.
Unvanlarında TÜRK kelimesi de kullanan Fergana Kağanlığı, 1211 veya 1212
senelerinde, Muhammed Harezmşah’a bağlandı .
—–
Karahanlı Devleti, daha ilk kuruluş yıllarında, tarihi Türk devlet idaresi
geleneğine uygun olarak iki büyük idari kısma bölündü,
DOĞU ve BATI diye .
—–
* Doğuda kalan kısmın başında hakan bulunur ve her türlü idari yetkiyi elinde bulundururdu.
* Batı kısmını ise Hakanın egemenliği altında, aynı aileden bir Han, ona bağlı olarak idare ederdi.
* Karahanlı devlet örgütlenmesinde , bu büyük ve ortak kağanın yanında,
hanedandan dört alt Kağan ile altı hükümdar vekili vardı.
* Rütbeler, kademe kademe yükselme esasına göreydi.
Her rütbenin / basamağın – derecenin değişebilen unvanları olurdu.
Türkçe unvanların değişmesine rağmen, İslami unvanlar değişmezdi.
* Hükümdar vekilleri, İRKEN , SAGUN , İNANÇ unvanlarını taşırlardı.
* Hükümdarların yanında ‘’ YUĞRUŞ ‘’ denilen bakanlar kurulu bulunurdu.
* Yüksek devlet memuriyetlerinde, başkumandana ” SU BAŞI “, maliye
bakanına ” AĞICI “, saray kapıcısına ” TAYUNGU ” veya ” BİTİKÇİ ” denirdi.
—–
Karahanlılarda kullanılan yönetim terimleri ;
Tegin : hükümdarın oğlu.
Muhtesib : Çarşı ve pazar esnafını denetleyen görevli, belediye memuru.
Tamgacı : mühürdar.
Bitikçi : İç ve dış yazışmaları yapan.
(Karahanlı devlet yazı dili Türkçe iken islam’la birlikte farsça ve arapça’nın etkisi
görülmeye başlanmıştır.)
İmga : Taşradaki gelir- giderleri kontrol eden . (Doğu karahanlı’larda)
Amil : Taşradaki gelir- giderleri kontrol eden. ( Batı Karahanlı’larda)
Kökyuk : Muhtar.
Ekinci : Ulaşım ve posta işleri ile uğraşan.
—–
Askeri terimler ise şunlardır :
Tura : Kalkan, siper.
Tutgak : Atlı bölük.
Tugrak : Hakan tarafından savaşta askere verilen at.
—————————–
Karahan’lılarda ordu
——————————
Selçuk’lular’da olduğu gibi başlıca dört / 4 ana bölümden meydana gelirdi.
1 – Saray muhafızları / koruma kuvvetleri.
2 – Hassa ordusu / Kağan’ı korumakla görevli askerler.
3 – Hanedan bağlıları.
4 – Valiler ve diğer devlet adamlarının kuvvetleri , devlete bağlı Türk örgütlerine
bağlı kuvvetlerdi.
————————–
Kültür ve Medeniyet
————————–
Türk töre , gelenek ve göreneklerine göre kurulan Karahanlı Devleti, 10. asırda
İslamiyet’i kabulüyle, ilk İslami Türk eserlerini meydana getirdi.
İlk medreseyi, ilk kervansarayı – Han / ribat kurmaları, ilk hastaneyi /
Bimarhane kurmaları ve edebi alandaki İlk Türk-İslam eserlerini vermeleri
Karahanlılar döneminde yaşanan ilklere örnektir.
Hakani Türk’leri adını taşıyan Karahan’lılar, Türk’ler’in milli kültür ve sanat
geleneğini ve yeteneğinin güçlü özelliklerini bütünüyle İslam’a adayıp bu esin
ile yeni bir yöntemin kurucusu oldular.
Karahan’lı hükümdarlarının ilme hayranlığı, alimlere saygısı ve onları korumaları
sonucunda Türkistan, Maveraünnehir şehirleri birer uygarlık , kültür beşiği
haline geldi.
—–
Karahanlılar dönemi, Türk kültür ve sanat tarihi açısından oldukça önemli
özellikler taşır. Bu devirde, şehirlerde camiler, medreseler, köprü ve
kervansaraylar yapılmış, Buhara ve Semerkand gibi şehirler, İslami ilimlerin
öğreniminin yapıldığı önemli merkezler haline getirilmiştir.
Kalan Camii , Tirmiz Sarayı ve Ayşe Bibi Türbesi gibi Türk-İslam mimarisinin
önemli eserleri Karahanlılar Dönemi’ne ait mimari eserler arasındadır.
—–
Karahanlılar Uygur alfabesini kullanmakla beraber Türkçe’yi resmi dil olarak ilan
etmişlerdir.
Bu dönemde, Türk dili de gelişme imkanı / olanağı bulmuş, Türk – İslam
dönemine ait ilk edebi eserler, bu dönemde ortaya konmuştur.
Doğu Karahanlılar devrinde :
————————————–
1 – Balasagunlu Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig.
(85 başlık altında 6654 beyitten oluşan Kutadgu Bilig, “ kutlu olma,hükümranlık,
siyasi hakimiyet, devlet olma, devletli olma bilgisi , mutluluk bilgisi ” gibi
anlamlara gelmektedir.)
2 – Kaşgarlı Mahmud, Divanü Lügati’t-Türk.
( Türk dilinin sözlüğü . 7500 sözcük ve atasözleri, bazı tarihi hikayeler, Türk
boyları, yemek tarifleri ve dönemin Türk dünyasını gösteren bir harita gibi
birçok bilgi bulunur. .)
3 – Ahmet Yesevi ‘nin , Kitab-ı Hikmet.
( Bilgiler Kitabı . Yesevi ilke ve öğretileri . )
4 – İmam-ı Ebü’l-Fütuh Abdülgafur’un , Tarih-i Kaşgar.
adı ile, Türk dili, edebiyatı, kültürü ve tarihi için çok önemli eserler yazdılar.
—–
Büyük İslam hukukçu ve alimleri / bilginleri , Karahan’lılar zamanında yetişti.
Bunlardan bazıları şunlardır:
————————————
Burhaneddin Mergınani . ( 1117 / 1197 Özbekistan . yazar.Fıkıhçı )
Şemsü’l – Eimme Serahsi ( ölüm : 1090 . Hanefi fıkıh alimi.)
Şemsü’l – Eimme Hulvani / Halvani ( ölüm : 1060 . Hanefi fıkıh alimi.)
Ebu Zeyd Debbusi ( ölümü : 1039 . Karşılaştırmalı Hukuk ilminin kurucusu ve
Hanefi fıkıh / iyice anlayıp bilme alimi.)
Fahrü’l-İslam Pezdevi ( ölümü : 1089 . Hanefi fıkıh usulü )
Sadrüşşehid . ( ölümü : 1141. Buharalı bir fakih / fıkıh alimi ve devlet adamı. )
Kaşani . ( ölümü : 1191 . Fergana. Hanefi alimi )
Ömer Nesefi ( 1067 / 1142 . Tarih, hukuk , din alimi )
Siracüddin Uşi. ( ölümü: 1179.Fergana / Kırgızistan. Kelam , hadis )
—–
Şah-i Türkistan denilen Ahmed Yesevi , Türk Töresi – Türk kültürü ile İslam din
kurallarını harmanlayarak konar – göçer ve yerleşik yaşama geçmiş Türk’ler
arasında yayılmasına hizmet etmiş olup, bugün bile, Rusya, Bulgaristan, Çin ve
İran’daki Türk’lerin Türk’lüklerini ve İslam’lıklarını korumalarında etkisi vardır.
Ahmet Yesevi’nin öğreti ve ilkeleri ile eğitilmiş Horosan Erenleri Dervişler ,
Babalar , Gaziler , Battallar ,Emreler , Alperenler , Ahiler ve Bacıyanlar gittikleri
yörelerde Türk Töresini ,Türk kültürünü ve İslamın güzelliklerini söylem ve
davranışları ile Türk ve yabancı toplumlara sunmuşlardır.
—–
* Türk’lerin şehir hayatına geçişi Karahan’lılar devrinde başladığından, şehircilik ve ev mimarisi gelişti.
* Buhara, Fergana, Merv, Semerkand, Tirmiz ve Ürgenç’te birçok mimari eser yapıldı.
* Türkistan’da ağaç ve taş az olduğundan Karahan’lılar, eserlerini genellikle
kerpiç ve tuğladan yaparlardı.
* İyilik , güzellik ve yararlılık külliyeleri / yapı bütünlüğü çok yaygındır.
* Çok kubbeli mescidlerin sütunları tahtadan, yuvarlak veya çok köşeli ,
minareler ise pişmiş tuğladan yapılırdı.
* Kerpiç ve tuğladan köşe payeli, yazı şeritli, örgülü eserler yapıldı.
* Duvarları çiğ tuğladan örülüp, üstü süslenip , kaymak taşı sıvası ile veya çeşitli
şekillerde kesilmiş süslü, oymalı, kabartmalı, çizgili kiremitler ile kaplanıyordu.
* Cilalı ve sırlı tuğla ve cam süslemelerinin getirdiği koyu mavi ve yeşil renkler
ve parlak yüzeyler , Karahan’lı eserlerinin özellikleridir.
* Saraylar, arklı ve havuzlu bahçeler ve korular içine yapılırdı.
* Karahan’lılar devrinde mescid, cami, türbe, külliye, kervansaray, saray, kale,
köprü ve hamamlar yapılmıştır.
* Camilerin sadece minareleri günümüze ulaşabilmiştir.
* Türk hat / güzel yazı sanatı , Karahan’lılar ile başladı.
————
Kaynakça
————
Reşat Genç, Karahanlı Devlet Teşkilatı, TTK, Ankara 2002
Diyanet İslam Ansiklopedisi, Karahanlılar XXIV,404-412, Abdülkerim Özaydın
tturkoloji.cu.edur/pdf/muhammet_kemaloglu_karahanlilar.pdf
https://www.kulturportali.gov.tr
Karahanlılar Devleti: Özellikleri ve Önemi (Maddeler Halinde)
sayistay.gov.tr . ( Divanı İşraf / Yüksek meclis . Minyatür bilgisi. )
Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, Ötüken Neşriyat,İstanbul 2003
İlber Ortaylı, Türklerin Tarihi , Timaş Yayınları, İstanbul 2015
—–
Harita : Kronolojim.
Bayrak : Turkosfer .
Karahan’lılar dönemini detaylı olarak hazırladım .
Dilediğiniz gibi kullanabilirsiniz .
İdris Kulaçoğlu . 4.2.2019 21:39 çalışma odam .
İdris'in Otağı 